In onze categorie Moderne Hindoeïsme bespreken we onderwerpen die actueel zijn. Queer is het onderwerp dat op de hele wereld met name ook in de maanden juni en juli extra aandacht krijgt en om die reden belichten wij dit onderwerp vanuit het hindoeïsme. Wat wordt er bedoeld met Tritiya Prakriti, welke verhalen kennen we uit de geschriften over queer en zijn er mogelijkheden om te trouwen?
Queer en het hindoeïsme
Als we in “het hindoeïsme” ons verdiepen in een bepaald onderwerp, krijg je te maken met verschillende stromingen en meerdere interpretaties. Vaak haalt men de opvattingen uit de religie (het hindoeïsme) en de standpunten vanuit culturele gedachten door elkaar. Wat vertelt het hindoeïsme over een onderwerp, wat vindt de Hindoestaan daarvan en wat is “ons” aangeleerd omdat men het altijd al zo heeft gedaan? Deze drie vormen van inzichten kunnen drie verschillende interpretaties over een bepaald onderwerp hebben. Zo ook het onderwerp wat we behandelen in dit artikel: Queer. Voor queer bestaat niet echt een goede Nederlandse vertaling, maar kan grofweg omschreven worden door ‘vreemd’. Het staat voor een open, brede genderidentiteit en/of seksuele identiteit. Vaak noemen mensen zichzelf queer als ze zich niet een vaststaand gender en/of seksuele identiteit toekennen, of die afwijzen. Queer is daarom een overkoepelend begrip voor onder andere lesbische, homoseksuele, biseksuele, transgender, intersekse, questioning, aseksuele, panseksuele mensen, oftewel LHBTIQAP+. In deze artikelreeks bespreken we dit onderwerp vanuit het hindoeïsme.
Energieën in het hindoeïsme
Vanuit de hindoefilosofie bestaat alles wat gecreëerd is, uit twee delen: Purusha en Prakriti. Vanuit de yogafilosofie wordt deze ook aangeduid met Shiva en Shakti. Een veel gemaakte misvatting is dat deze delen gelijk staan aan de mannelijke en vrouwelijke energie. Maar in werkelijkheid staat Purusha (niet te verwarren met man) voor de ziel (het bewustzijn) en Prakriti voor de creatie (de natuur). Binnen deze Prakriti (creatie) is de gehele kosmos ontstaan en binnen deze creatie heeft ook het leven vorm gekregen. Die levensenergie heet Prana en is niet mannelijk of vrouwelijk, maar wordt wel mannelijke (masculine) of vrouwelijke (feminine) componenten aan toegekend. Dit komt in beeld door de fysieke gedaante, man en vrouw. Ook op het geestelijke vlak is er een bepaalde balans die vanuit deze tweedeling wordt toegekend. De “mannelijke” component wordt vaak toegekend aan de energie waarmee je kan analyseren, praktisch denken, strategisch denken en logica toepassen. De vrouwelijke component stelt je in staat om creatief te zijn, gepassioneerd te zijn, in beweging te zijn, te voelen en te ervaren. Beide vormen van energie zijn in de mens aanwezig en vanuit de yogafilosofie streef je ernaar om zo goed mogelijk beide energieën in balans te houden en te beheersen.
Eenheid in verscheidenheid
Het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke componenten heeft te maken met dualiteit. Vanuit deze gedachtegang is ons gehele kosmos opgebouwd uit dualiteit en ligt daarom ten grondslag aan onze interactie met elkaar en de manier waarop wij het leven om ons heen ervaren. Denk bijvoorbeeld aan het verschil tussen dag en nacht, goed en kwaad, licht en duister, hemel en aarde, vreugde en pijn maar zo ook man en vrouw. Het doel is om spiritueel te groeien en een bewustzijnsniveau te realiseren waarbij we in staat zijn om ons los te maken van dualiteit. Op dit niveau bereiken wij de connectie met ons innerlijke zelf, de ziel oftewel onze Jivatma. Voor de ziel is er geen verschil, want elk individu, zijnde elk ziel, is noch man noch vrouw, noch heteroseksueel noch homoseksueel.
Wat wij zien als ‘gender' is op het fysieke niveau vaak het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke lichamen. Ook op het geestelijke- en bewustzijnsniveau is dit verschil aanwezig, al is dat met het blote oog niet te zien. Dat betekent dus dat de ervaring man/vrouw op een geestelijk niveau anders kan zijn dan op een fysiek niveau. Een persoon kan er als man uitzien, maar van binnen voelen als vrouw. Op het spirituele niveau, het niveau van de ziel, is dat verschil er niet.
De splitsing tussen de eigenschappen die we toekennen aan de man en de vrouw is ook afhankelijk van onze cultuur en opvoeding. Om die reden is het een biologische invulling waarop wij iemand tot man of vrouw verklaren en een sociologische invulling waarop wij baseren of iemand zich mannelijk of vrouwelijk gedraagt. Wanneer deze mannelijke en vrouwelijke beleving anders is dan het biologisch geslacht, spreekt het hindoeïsme over de derde natuur (Tritiya Prakriti).
Tritiya Prakriti
Naast de geslachten Pumsa-Prakriti (man) en Stri-prakriti (vrouw), kent het hindoeïsme een derde natuur genaamd Tritiya Prakriti. Vaak ook vrij vertaald als derde gender. De Tritiya Prakriti wordt als een mix van mannelijk en vrouwelijke natuur gezien, die anders is dan bij de heteroseksuele persoon. Ook binnen het dierenrijk komen typen van deze derde natuur voor: dieren die homoseksueel gedrag vertonen, dieren die zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen bezitten of dieren die van een mannelijk geslacht kunnen veranderen in een vrouwelijk geslacht. De natuur bevat deze diversiteit. Het is onterecht om dit als een fout of als gevolg van een karmische handeling te bestempelen, zowel niet van de persoon zelf als van diens ouders. Diverse oude (medische) geschriften zoals de Caraka Samhita en de Sushruta Samhita behandelen bijvoorbeeld de ontwikkeling van het embryo, de gevolgen van type zaad- en eicellen voor de wording van het kind en de benamingen van het type derde natuur met seksuele voorkeuren. Het woord Kliba is omschreven als iemand van het derde geslacht waarbij een uitsplitsing gemaakt wordt in vijf typen. Een voorbeeld van zo’n type is Shandha, waarmee een man met de kwaliteiten en gedragingen van een vrouw wordt bedoeld. Daarnaast is een benaming voor een lesbienne, Svairini. De letterlijke betekenis van Svairini in het Sanskriet is ‘onafhankelijke vrouw’. Een ander voorbeeld is Napumsa, waarvan de vertaling divers geïnterpreteerd wordt: queer in de brede zin, inclusief transgenders en interseksen of juist alleen a-seksueel. Zo zijn er diverse benamingen voor verschillende type mensen met hun oorsprong, hun gender voorkeuren en hun seksuele wensen. Ook in de Kama Sutra worden de verschillen geanalyseerd, gecategoriseerd en beschreven. Hieronder vallen onder andere homo's, lesbiennes, transgenders en intersekse.
Het lastige van specifieke teksten in het hindoeïsme is de diverse vertalingen en interpretaties over de oorzaak van een geslacht, de maatschappelijke rol, de mogelijkheden van queerness en de mogelijkheden op seksueel gebied. Waar het ons in de basis om gaat is dat in deze teksten de derde natuur (oftewel queer) erkend en gerespecteerd wordt. Verschillende hindoegeschriften bevatten passages waarin mensen die buiten de stereotypen man-vrouw-categorieën vallen beschreven, erkend en gerespecteerd worden. Het hindoeïsme ziet dit als onderdeel van het leven, waar we iedereen in dienen te waarderen.
Deze derde natuur krijgt hedendaags veel meer aandacht. Oude teksten uit het hindoeïsme bevestigen dat hier al eerder aandacht voor was. De aandacht hiervoor is noodzakelijk, want onbekend maakt onbemind. Er is zelfs nu nog veel discriminatie en onterechte afkeur aanwezig. Gelukkig wordt dankzij media-aandacht, social media en diverse activiteiten bewustwording gecreëerd, dat er niet op basis van gender en seksuele voorkeur gediscrimineerd moet worden. In ons volgend artikel gaan we in op de verhalen uit de geschriften om aan te geven dat queerness altijd aanwezig was en ook gerespecteerd werd.